ҚОРЫ
«Берел» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығының бас қор сақтаушысы Сегізбаева Жәния Меиірқызы жақында Анкара қаласында ашылу салтанаты өткен, археолог, тарих ғылымдарының докторы, профессор Зайнолла Самашевтың "Көне түркі бейнелеу өнері" кітабын музей қорына қабылдады.
https://berel-museum.kz/kz/kontakty/123-zhymdar.html#sigProId57d3495e22
ГРИФОН БЕЙНЕСІ
Ағашқа ойылып алтын фольгамен қапталған грифонның бейнесі (б.з.д. IV-III ғғ.). Берел, 9 қорған.
Аң стилі тек қана өнер емес, дала әлемінің әлеуметтік-маңызды және идеологиялық символикасы сияқты болды.
Бұл заттар символикасының шеберлігімен және күрделілігімен таң қалдырады. Олардың иелері мемлекеттердің көсемдері, билеушілері болғаны сөзсіз.
Берел қорымының материалдары Алтай тауларында юэчжи тайпалары құрған таңғажайып және өзіндік әлемді көрсетеді.
https://berel-museum.kz/kz/kontakty/123-zhymdar.html#sigProId048f3211be
“Берел” мемлекеттік тарихи - мәдени музей - қорығының жәдігерлері Үлкен Нарын ауылында жаңадан ашылған Туристтік ақпараттық орталығынның экспозициясына қойылып, қонақтардың назарына ұсынылуда.
Могильника Акдала. Топографический план и подробное описание которого было составлено вполевом сезоне 2021 года.
Могильник Акдала расположен в правобережье реки Бухтарма, в 16км к востоку от аула Аккайнар (координаты N49о13’18”, E085o04’12”) с северной стороны дороги Аккайнар-Берел (Рис.А67-А85). В 5км к юго-западу от могильника расположен аул Кызыл-Жулдыз, а в 6км к юго-востоку аул Енбек.
Могильник находится в сравнительно ровной местности, с западной стороны проходит дорога в поселок Акмарал. С запада и с севера могильника проходит горные гряды. Долина могильника сейчас используется в качестве сенокосной поли, а в советское время возможно ее спахивали и сеяли злаковые культуры, как и многие долины и поля в Казахстане.
Заведующим кафедрой археологии, этнологии и музеологии Жуматаевым Ринатом Сериковичем , а так же сотрудником
Шакеновым Саматом, Казахского национального университета им. Аль-Фараби, были собраны материалы из останков погребенных могильника Берел, хранящихся в фонде музея-заповедника «Берел», для проведения дальнейшего анализа.
Планомерные исследования комплекса археологических памятников Берел ведутся Восточно- Казахстанской археологической экспедицией Института археологии им. А.Х. Маргулана Комитета науки Министерства образования и науки Республики Казахстан под руководством Зайноллы Самашева с 1998 г.
Новый импульс в исследовании берельских курганов получен благодаря государственной программе «Культурное наследие», инициированной Президентом Республики Казахстан Н.А. Назарбаевым и стартовавшей в 2004 году.
Систематические раскопки и междисциплинарные исследования одного лишь некрополя Берел дали уникальный по степени информативности археологический материал, позволяющий подойти к решению многих актуальных вопросов истории региона в 1 тыс. до н.э.
Могильник Берел расположен на административной территории в 7 км к юго-западу от одноименного села, на третьей надпойменной террасе реки Бухтарма, ограниченной с севера слиянием рек Берел и Бухтарма, с юга – впадающей в Бухтарму р. Кандысу (Сохатуха, Буланты), с Запада и Востока – горами. Координаты памятника: 49020’ с.ш. и 86022’ в.д. Абсолютная высота местности – 1120 м. Курганы приурочены к третьей цикловой террасе, превышающей урез р. Бухтарма на 40-45 м.
Площадь памятника составляет 4000 х 1000 м2, он состоит из более чем 70 курганов и оградок эпохи ранних кочевников и древнетюркского времени. Могильник Берел образован несколькими параллельными цепочками, вытянутыми в общем направлении Юго-Восток-Северо-Запад, и группами отдельных погребально-поминальных сооружений.
Дата сооружения самых ранних курганов – 4-3 вв. до н.э., т.е. 2400-2300 лет назад, а самые поздние относятся к древнетюркскому времени – 7-8 вв. н.э., т.е. примерно 1200-1300 лет назад.
Полевые исследования курганов Береля и лабораторно-аналитические исследования материалов курганов начаты в 1997 году. За это время изучено свыше 20 объектов, в том числе курганы № 10 и 11 с линзой мерзлоты.
Самые первые раскопки могильника Берел проводились в 1865 г. и связаны с именем немецкого археолога Вильгельма Радлова, исследовавшего несколько курганов, в том числе самый крупный объект, известный в науке как «Большой берельский курган». Спустя почти 100 лет в Берельскую степь была организована экспедиция Государственного Эрмитажа РФ, которую возглавил Сергей Сорокин. В ходе этих работ были обобщены результаты исследований В. Радлова, вышедшие впоследствии в специальной статье.
Систематические исследования берельских курганов связаны с именем Зайноллы Самашева. Исследования под его руководством начаты в 1998-1999 гг., когда был раскопан «царский» курган №11, где были обнаружены сохранившиеся в линзе мерзлоты 13 верховых коней в полном убранстве, сопровождавших берельского вождя и сопогребенную с ним женщину. Позже были исследованы еще два кургана с захоронениями лошадей, в которых когда-то была мерзлота. В результате получены уникальные по информативности и выдающиеся по художественной ценности изделия эпохи древних кочевников.
Благодаря найденным там захоронениям кочевой знати и высокохудожественным изделиям, выполненным в особой манере, свойственной искусству ранних кочевников, – в скифо-сибирском зверином стиле, памятник получил всемирную известность. Линза подкурганной мерзлоты способствовала тому, что в этих курганах в первозданном виде сохранились одежда, конское снаряжение, предметы из дерева, сёдла, и ткани, деревянная посуда, изделия из кожи, войлока. Обычно в курганах сохраняются лишь предметы из металла и кости, керамика. В этом заключается уникальность подобных памятников. На сегодняшний день Берел – единственный на территории Казахстана памятник с сохранившимися находками из органики.
В 1999 г. место проведения раскопок на Береле посещал Президент Республики Казахстан – Нурсултан Назарбаев. На протяжении работ берельские курганы посещали представители парламента, министерств и ведомств Республики Казахстан, послы и члены Сената Франции, Германии, Нидерландов, граждане России, Бельгии, Франции, Италии, Чехии и многие другие.
За 11 полевых сезонов раскопок памятника, получившего всемирную известность, в работе принимали участие сотрудники Института археологии им. А.Х. Маргулана Комитета науки Министерства образования и науки Республики Казахстан; КазНУ им. Аль-Фараби; Восточно-Казахстанского областного историко-краеведческого; Восточно-Казахстанского государственного университета им. С. Аманжолова; Семипалатинского университета им. М. Ауэзова; Семипалатинского государственного педагогического института; Семипалатинского колледжа геодезии и картографии; Семипалатинской гимназии №6; Президентского центра культуры; Кемеровского государственного университета; Института истории материальной культуры РАН; Государственного Эрмитажа; Санкт-Петербургского государственного университета; Горно-Алтайского государственного университета; Университета г. Гент; Центра научных исследований Франции и Италии.
Студенты вышеназванных учебных заведений проходили археологическую практику на раскопках берельских курганов. Представители творческой интеллигенции Казахстана посещали Берел, чтобы черпать вдохновение для своих произведений – Есенгали Садырбаев, Асет Ерназаров, Гульжихан Касымжанова, Олег Белялов, Хакимжан Булибеков.
Неоценимую помощь в проведении раскопок оказывали местные органы власти, сотрудники Урыльской пограничной комендатуры, Курчумского пограничного отряда, Катонкарагайского национального природного парка, жители сел Берел, Жамбыл, Катонкарагай, учитель истории Байгонусов Жомартхан, директор Жамбылской средней школы.
С самого начала изучения берельских курганов в полевых условиях и в лабораториях осуществляются междисциплинарные исследования полученного материала с привлечением специалистов из Института истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова КН МОН РК, Института культуры и искусствознания МКИ РК, Института ботаники и фитоинтродукции КН МОН РК, Института зоологии КН МОН РК, Института молекулярной биологии и биохимии КН МОН РК, Института почвоведения КН МОН РК, Института генетики и цитологии КН МОН РК, Казахского научно-исследовательского Института ветеринарии, Института геологических наук им. К. Сатпаева, Казахстанской высокогорной геокриологической лаборатории Института мерзлотоведения РАН, Института антропологии и этнографии им. Н.Н. Миклухо-Маклая РАН, Института почвоведения РАН, Института археологии и этнографии СО РАН, Института экологии растений и животных УрО РАН, Института судебной экспертизы РАН. Первичную полевую консервацию и реставрацию находок из Береля осуществляют сотрудники лаборатории «Остров Крым» под руководством Кырыма Алтынбекова.
«Мәдениет – ұлттың бет-бейнесі, рухани болмысы, жаны, ақыл-ойы, парасаты. Өркениетті ұлт, ең алдымен, тарихымен, мәдениетімен, ұлтын ұлықтаған ұлы тұлғаларымен, әлемдік мәдениеттің алтын қорына қосқан үлкенді-кішілі үлесімен мақтанады. Сөйтіп, тек өзінің ұлттық төл мәдениеті арқылы ғана басқаға танылады.»
Н. Ә. Назарбаев
«Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасын Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаев бастауымен құрылған. 2003 жылы мемлекет Басшысы Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстанның үлкен мәдени мұрасын, мемлекеттік тілде гуманитарлы білім қорын, тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіруді, ұлттық әдебиет пен жазудағы көпғасырлы тәжірибені біріктіруді зерттеудегі бірыңғай жүйе қалыптастыруға бағытталған бағдарлама жасауды бұйырды.
Бағдарламаны жүзеге асыру 2004 жылы басталған болатын және екі жылға есептелген. Кейін тағы екі кезең құрылды: 2007 жылдан 2009 жылға дейін және 2009 жылдан 2011 жылға дейін.
Бағдарламаның кезеңдері
«Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасы мәдениетке деген мемлекеттік қозғалысын анықтаған рухани және білім беру істерінің даму саласындағы негізгі құжат, стратегиялық ұлттық жоба болып кетті. Мұншалықты үлкен жобаны іске асыруды ТМД елдерінің ішінде алғаш бастаған Қазақстан.
«Мәдени мұраның» мақсаты – тарих пен мәдениеттің жаңа ескерткіштерін ашу, ұлттық мәдениет үшін айрықша маңызы бар айтарлықтай тарихи-мәдени ескерткіштерді консервациялау, қалпына келтіру және қайта жасау; мәдени мұраның, оның ішінде ауыз әдебиетін, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды зерделеудің біртұтас жүйесін жасау; әлемдік ғылыми ой-сананың, мәдениет пен әдебиеттің үздік жетістіктері базасында гуманитарлық білім берудің мемлекеттік тілдегі толыққанды қорын жасау, шет елде Қазақстанның мәдени мұрасын үгіттеу.
Бағдарлама бірнеше бағыттар бойынша іске асады:
- ұлттық мәдениетке ерекше маңызы бар тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіру;
- археологиялық зерттеулер;
- қазақ халқының мәдени мұрасы саласындағы ғылыми жұмыстар;
- ұлттық әдебиет пен жазулар тәжірибесін ортақтастыру, кеңейтілген бейне және жұмыс қатарларын құру.
2004 жылдан – бағдарламаны жүзеге асыра бастаған кезден – бастап тарих пен мәдениеттің 78 ескерткішінде реставрациялық жұмыстар бітірілген, олардың 28-і (35%) – 2008-2011 жылдары реставрацияланған.
2004-2005 жылдары бұл бағдарламаның жүзеге асуына республикалық бюджет қаражатынан 1 391, 0 млн. жұмсалды, соның ішінде 2004 жылы 641,6 млн. және 2005 жылы 749,4 млн. Бағдарламаның 2007 жылғы іс-шараларына респ. Бюджеттен 1 873,6 млн.тенге бөлініп, толық игерілді. Оның ішінде тарих және мәдениет ескерткіштерін қайта жаңғыртуға 1 381,1 млн. тенге, археологиялық зерттеулерге 106,0 млн. Тенге, қолданбалы ғылыми зерттеулерге 123,3 млн. тенге, кітап серияларын шығаруға 262,9 млн. тенге қарастырылған. Берел обасынан табылған алтын бұйымдардың ұсақ бөліктерін жинау, тазалау және олардың паспорттарын құрастыру жұмыстары жүргізілді. Табылған 75 дана археологиялық бұйымдар жаңғыртылды. Олар ат әбзелдерінің бөліктері және Берел көсемінің табытына арналған ағашының кесіндісі.
Біздің түп-тұқияндарымыз туралы көптеген мәлімет беретін ғылымды мыңдаған артефактылармен байытқан 26 ғылыми-қолданбалы, 40 археологиялық зерттеу жүргізілген. Шығыс Қазақстан облысындағы Шілікті мен Берел қорғандарындағы қазбалар, «скиф-сібір аң стиліне» немесе өнерге жататын табылған алтын бұйымдар әлемге әйгілі атақ алды (б.з.д. V-III ғғ.). Осы бағдарлама аясында 2008 жылы екі қорық-мұражай («Есік» және «Берел») жаңадан құрылды. «Берел» қорық-мұражайының тек қана құрылысына 190 млн.тенге бөлініп, 1 әкімшілік ғимараты, 2 тұрмыс үйлер және 1 гараж салынып 2013 жылы бұл жұмыстар түгелдей аяқталды. Ғимарат аумағы қоршалды, ендігі қорымдар орналасқан аумақты түгелдей қоршау бойынша жұмыстар атқарылуда. Болашақта № 11 қорғанды мүзейлендіріп, аспан асты мұражайына айналдыру жоспарда бар. Мұражай құрылғаннан бастап, әлеуметтік қорғау ұйымдарымен, туристік ұйымдармен, мұражайлар, кітапханалармен, мемлекеттік емес ұйымдармен, білім беру мекемелерімен байланыстар жасалып, бірлескен жұмыстар атқарылуда.
ҚАРАҚАБА ҚОРЫМЫНАН ТАБЫЛҒАН ТҮРКІ ДӘУІРІНЕ ТИЕСІЛІ БЕЛДІККЕ АРНАЛҒАН ЖАПСЫРМА
Қарақаба қорымы Шығыс Қазақстан облысы Катонқарағай ауданының әкімшілік аумағында орналасқан.
№ 9 қорған. Жерленгендердің қорғаныш құралдарының белдіктері арнайы жапсырмалармен әшекейленген.
Адам басы бейнеленген жапсырманың шеттері дөңгеленген үлкен төртбұрышты саңылаулары бар. Көздің, мұрынның, қастың, ауыздың, құлақтың ерекшеліктері егжей-тегжейлі өңделген. Алтын жалатылған күміс металлынан жасалған.
Өлшемі: 2,5*2,5 см.
Қазба жұмыстарының авторы: З.Самашев. Музей қорына өткізіліп, қабылданды. Қазіргі таңда келушілер назарына ұсынылған.
https://doi.org/10.24852/pa2020.1.31.135.145
№ 2 қорған. Саз балшықтан жасалған құмыралар.
Төменгі жағына қарай тарылған керамикалық ыдыстар. Мойындары тарылған. Қабырғалары қалың.
№1 Құмыра. Биіктігі – 43 см, көмейінің биіктігі – 12 см, денесінің биіктігі – 31 см, астыңғы диаметрі – 12 см, денесінің диаметрі – 27 см, мойынының диаметрі – 11 см.
№2 Құмыра. Биіктігі 44 см, мойнының биіктігі 13 см, денесінің биіктігі 31 см, астыңғы диаметрі 10 см, денесінің диаметрі 28 см, мойынының диаметрі 11 см.
Екінші ыдыстың түбіне жақын шұңқырдың еденінен жұқа алтын жолақтардың сынықтары табылды.
Курган № 2. Глиняные кувшины.
Керамические сосуды с шаровидным туловом, к низу заужены. Горловины заужены. Стенки толстые.
Сосуд №1. Высота – 43см, восота горла – 12 см, высота тулова – 31 см, диаметр дна – 12 см, диаметр тулова – 27см, диаметр устья -15см, диаметр горловины -11см.
Сосуд №2. Высота 44 см, высота горловины 13 см, высота тулова 31 см, диаметр дна 10см, диаметр тулова 28 см, диаметр горловины 11 см, диаметр устья 14 см.
На полу ямы у донной части второго сосуда выявлены фрагменты тонких золотых нашивок.
Курган № 2. Каменная терка.
Ашық сұр түсті ұсақ түйіршікті граниттен жасалған үккіш төңкерілген күйінде табылды. Тікбұрышты пішінді. Ұзындығы – 17,8 см, ені – 11,6 см. Сондай-ақ, үккіштің астынан кейбір өсімдіктердің дәндері табылған. Б.з.б. IV-III ғғ.
Жоба жетекшісі: Самашев З. Археологиялық қазба жұмыстары 2016 жылы жүргізілді.
Музей қорына өткізіліп, қабылданды. Қазіргі таңда назарына ұсынылған.
Түркі дәуіріне тиесілі белдік жапсырмасы – VI-VIII ғғ.
Бейнелеу өнерінің үлгісі болып табылатын белдік жапсырма.
Қола жапсырмада үйрек пен ішінің астына тығылған аяқтары мен үлкен көздері бар белгісіз жануар бейнеленген.
Жоба жетекшісі: Самашев З. Қазіргі уақытта келушілер назарына ұсынылған.
Зерттелген Берел ескерткіштерінің ішінде сяньбилердің осында болған кезеңіне жататын 81-нысан бірге жерленген әшекейлердің байлығымен ерекшеленеді.
Сүйек тарақ – қыздың әшекей элементтерінің бірі. Тарақ көп тісті, кішкентай ұзын тістері бар. Тістер ортасынан басталады, ұзындығы – 4,5 см, ені – 0,3 см.Тарақ ұзындығы – 9,5 см, ені – 7 см.Тарақ пішіні трапеция тәрізді, үстіңгі жағында тесігі бар. Тістерінің саны - 15 дана. Б.з. II - V ғғ.
Жоба жетекшісі: Самашев З.
Музей қорына өткізіліп, қабылданды. Қазіргі таңда келушілер назарына ұсынылған.
Алтын жұқалтырдан ойылған аппликация.
Қарама-қарсы бұлан-грифондары бейнеленген алтын жұқалтырдан жасалған өнер туындысы. Пазырық мәдениетінің барлық ауқымындағы ескерткіштерге тән. Б.з.д. lV-III ғғ. № 2 Қорған. Берел, 2016 жыл.
Жоба жетекшісі: Самашев З.
Музей қорына өткізіліп, қабылданды. Қазіргі таңда келушілер назарына ұсынылған.
Сабы зооморфты қола айна. № 2 Қорған, 2016 жыл.
Сабында жыртқыш мүсіншесі бар қола айна. Секіріп тұрған барыстың суреті нақты көрінеді. Көздері мен құлақтары анық бейнеленген. Құйрығы бұралған.
Сабында бейнеленген аң қатаң профильде көрсетілген, бір жағында көлемді, дөңес, артқы жағы тегіс. Сабымен бірге бар ұзындығы - 15,2 см. Айна диаметрі тұтқасыз - 7,8 см. Бұйым ұзындығы 13,5 см болатын былғары сауытта болған. Б.з.б.lV-III ғғ.
Зооморфты сабы бар қола айналар Еуразия дала кеңістігінің скиф-сақ әлемінің көне дүниелерінде жиі кездеседі.
Жоба жетекшісі: Самашев З.
Музей қорына өткізіліп, қабылданды. Қазіргі таңда айна келушілер назарына ұсынылған.
https://berel-museum.kz/kz/kontakty/123-zhymdar.html#sigProId354b625bdc
«Қазақ Алтайының б.з. 1 мыңжылдығы басындағы ескерткіштері: халықтардың ұлы қоныс аударуының бастаулары және Еуразия этномәдени құрылымының қалыптасуы»жобасы аясында, зергерлік бұйымдар, паста және шыны моншақтар, каури қабығы, т.б. Берел қорымынан табылған. Олар сяньби мәдениетінде маңызды рөл атқарған.
Дөңгелек пішінді моншақтар. Ортасында жіпке арналған тесіктер бар. Олар музей қорына 2022 жылы өткізіліп, қабылданды.
Сяньби мәдениетіне тән ою-өрнектер Сібір мен Орталық Азияның оңтүстігіндегі әртүрлі көшпелі мәдениет ескерткіштерінен табылды, бұл сяньби мәдениетінің Орталық Азияның басқа көшпелі тайпаларына ықпалының маңызды дәлелі [Ю.С.Худяков, 2016: 24-27].
Жоба жетекшісі: Самашев З. Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі Мәдениет комитетінің жобасы аясында дайындалған.
Мұражай қоры жаңа жәдігерлермен толықты
2016 жылдың басы жаңа жаңалықтармен басталды. «Берел» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-мұражайы» қоры 270 таяу жәдігерлермен (экспонаттар) толықты. 1998-99 жылдарда қазба жұмыстарынан шыққан жәдігерлермен күні бүгінге дейінгі шыққан жәдігерлер.Келіп түскен жәдігерлердің жақсы, орташа және нашар сақталғандары бар. Бұл жәдігерлер Астана қаласындағы А.Х.Марғұлан атындағы археология институтының филиалынан уақытша сақтауға берілді. Алдағы уақыттарда жәдігерлермен мұражай қоры толықтырылады деген ойдамыз және бұл жәдігерлер уақытша емес мұражай қорына үнемі сақтауға беріледі деген үміттеміз. Алдағы қазба жұмыстарынан шыққан жәдігерлер мұражай қорында қалып отырса нұр үстіне нұр болар еді.
Онлайн кім
Қазір 50 қонақ және Бірде бір тіркелген қолданушы жоқ сайтта отыр