BR22082476 Қазақ Алтайының көне және ортағасырлық тарихи-мәдени мұрасы: археологиялық зерттеулер, қорғау, 3 D сандау және музейлендіру жобалары

 

Жоба жетекшісі::

Кариев Елдос Мақсатұлы

Author ID в Scopus 57196192516

ORCID ID 0000-0003-0781-7497

 

Жоба Қазақ Алтайының, нақты айтсақ Шығыс Қазақстан облысының Катон-Карағай, Үлкен Нарын, Алтай аудандары және Риддер қалалық әкімшілігінің аумағындағы түрлі мерзімдік мәдениеттерге тиесілі ескерткіштерді пәнаралық кешенді зерттеуге, қорғауға, сандауға және мұражайландыруға бағытталған. Көрсетілген сипаттағы зерттеулер шеңберінде жоба, біріншіден, кең мәдени шекке жататын ескерткіштердің заттай және рухани мәдениетіндегі сабақтастық мәселелерін зерделеу хақында нақты этномәдени тиесілілігін жан-жақты анықтау тұрғысынан академиялық зерттеуді, көне және ортағасырлық қоғамдастықтардың әлеуметтік жіктелуін сараптауды жүзеге асыруды, сондай-ақ аталмыш өңірдің мәдениеті, өнері, әскери ісі, шаруашылығы және тұрмыстың басқа да маңызды жәйттарын көршілес аумақтардағы ескерткіштермен тығыз байланыста қарастыруды мақсат етуде. Екіншіден, жоба шеңберінде тарихи-мәдени мұраны (ТММ) сақтау бойынша қорғау және насихаттау сипатындағы бірқатар маңызды шаралар мен іс-қимылдар орындалады. Үшіншіден, қазба жұмыстарымен қатар қоныстарды, жерлеу-аза тұту ескерткіштерін іздестіру және археологиялық нысандардың толық тізімін жасау тұрғысынан егжей-тегжейлі археологиялық барлау жүргізілетін болады. ТММ-ны қорғау, насихаттау және бір жағынан коммерцияландыру аясында бірқатар көрнекті археологиялық ескерткіштерді сандау және мұражайландыру жобаларын жасау көзделуде. Жоспарланған зерттеулер пәнаралық сипатқа ие және келесі жаратылыстану мен гуманитарлық ғылымдардың ықпалдастығын көздейді – тарих, физика, биология, генетика, антропология, геодезия және т.б. Аталғанның бәріне археология жетекшілік етеді.

Бағдарламаның мақсаты:

Ерте және кейінгі қоғамдастықтардың мәдени дамуының кең көлемді мәселелерін сараптау аясында көне және ортағасырлық археологиялық ескерткіштерді кешенді пәнаралық ғылыми зерттеу, тарихи-мәдени мұраны қорғау-құтқару бойынша іс-шаралар кешені мен сандау және мұражайландыру жобаларын жүзеге асыру.

Бағдарламаның міндеттері:

- республика мен шетелдің мұрағаттық және кітапханалық қорларында жоба аясында жұмыстар кешенін атқару;

- Шығыс Қазақстан облысының Катон-Карағай, Үлкен Нарын, Алтай аудандары мен Риддер қалалық әкімшілігінің аумағында тыңғылықты барлау жұмыстарын жүргізу;

- қоныстық және жерлеу-аза тұту сипаттарындағы археологиялық ескерткіштерді зерттеу;;

- иелікке түскен материалдарды жаратылыстану ғылымдары әдістерімен өңдеу бойынша зертханалық-камералдық зерттеулердің жыл сайынғы кешенін жүргізу;;

- зерттеу нәтижелері бойынша алынған мәліметтерді жан-жақты салыстырмалы-тарихи талдау және игеру; - тарихи-мәдени мұраны сақтауға бағытталған қорғау және алдын алу шаралар кешенін жүзеге асыру, аталған апаттық-құтқару қазбалармен қатар;;

- мақалалар мен баяндамаларды жариялау арқылы алынған нәтижелер кешенін ғылыми айналымға жыл сайын енгізу:;

- Web of Science базасының Social Science Citation Index немесе Arts and Humanities Citation Index және (немесе) Russian Science Citation Index индекстелетін және (немесе) Scopus базасындағы CiteScore бойынша 35 (отыз бес) процентильге ие рецензияланатын ғылыми басылымда кемінде 1 (бір) мақала немесе шолу жариялау;;

- сонымен қатар, ҒЖБССҚК ұсынған рецензияланатын шетелдік және (немесе) отандық басылымда кемінде 2 (екі) мақала немесе шолу жариялау;;

- сонымен қатар ғылыми зерттеулер нәтижелері бойынша республикалық және халықаралық сипаттағы «Марғұлан оқулары», «Оразбаев оқулары», «Есік оқулары» және басқада кезекті/кезектен тыс ғылыми жиындарда баяндамалар жасалады;;

- республикалық және жергілікті БАҚ-да және әлемдік әлеуметтік желілерде жоба бойынша жұмыс барысы мен қорытындыларды жариялау;;

- жыл сайынғы зерттеулер нәтижелері бойынша ғылыми және басқада аралық пен қорытынды сипаттағы есептерді дайындау және тапсыру;

- «Қазақ Алтайының көне және ортағасырлық археологиялық универсумы (кешенді пәнаралық ғылыми ізденістер мен қорғау жұмыстарының қорытындылары)» атты ұжымдық монографияны басылымнан шығару;

- «Қазақ Алтайының көне және ортағасырлық ескерткіштерінің археологиялық картасы мен жинағы: Катон-Карағай, Үлкен Нарын, Алтай аудандары және Риддер қаласының әкімшілік аумағы» анықтама-кітабын баспадан шығару;

- ең көрнекі археологиялық ескерткіштерді сандау бойынша 3D жобаларын дайындау (зерттеулер барысындағы таңдауларға сай);

- зерттеу барысында таңдалған ескерткіштердің мұражайландыру жобаларын жасау (мұражайландыруға дейін консервация және рекультивация шараларын жүргізу);

- үш жылдық зерттеулердің қорытындысы бойынша «Еуразия тарихи-мәдени кеңістігіндегі Алтай» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияны онлайн түрде өткізу.

Түпкілікті нәтижелер:

Бағдарламаны іске асыру бірқатар маңызды нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді және отандық және шетелдік ғылыми ортада оң қабылданады.

- республика мен шетелдің мұрағаттық және кітапханалық қорларда жұмыс істеу нәтижесінде Алтай және Еуразия көне және ортағасырлары бойынша кең көлемді мәліметтер жиналып, деректердің электронды базасы құрылады;
- археологиялық ізденістердің нәтижелері бойынша әртүрлі көлемдегі және санаттағы 58 археология ескерткіш зерттелетін болады;
- ШҚО төрт ірі әкімшілік аумағы шегінде отырықшы мәдениеттер мен жерлеу-аза тұту ескерткіштері анықталып, есепке алынып, мемлекеттің қорғауына алынады;
- археологиялық жүздеген бірегей ескерткіштер сақталып, жойылу қауіпі алынып, сандау және мұражайландыру жобасы орындалып, қорғаудың алдын алу сипатындағы шаралары кешені жүзеге асырылатын болады;
- Қазақ Алтайының көне және ортағасырлық халқының материалдық мәдениетін, шаруашылығын, тұрмысын, діни-наным сенімдерін, дүниетанымы мен мәдениетін сипаттайтын жәдігерлердің бірегей үлгілері иелікке түсіп, сақталады және қалпына келтіріледі;
- Web of Science базасының Social Science Citation Index немесе Arts and Humanities Citation Index және (немесе) Scopus базасындағы CiteScore бойынша 35 (отыз бес) процентильге ие рецензияланатын ғылыми басылымда кемінде 1 (бір) мақала немесе шолу жарияланатын болады;
- сонымен қатар, ҒЖБССҚК ұсынған рецензияланатын шетелдік және (немесе) отандық басылымда кемінде 2 (екі) мақала немесе шолу жарияланады;
- сондай-ақ жыл сайынғы халықаралық және республикалық конференциялардың материалдарында алдын ала қорытындылар бойынша баяндамалар жасалатын болады;
- «Қазақ Алтайының Ежелгі және ортағасырлық ескерткіштерінің археологиялық картасы және жинағы: Катонқарағай, Алтай, Күршім аудандары және Риддер қалалық әкімшілігінің аумағы» анықтама-кітабы баспадан шығарылады;
- «Қазақ Алтайының көне және ортағасырлық археологиялық универсумы (кешенді пәнаралық ғылыми ізденістер мен қорғау жұмыстарының қорытындылары)» атты ұжымдық монографияны басылымнан шығады;
- Қазақ Алтайының ескерткіштерінің 3D сандауын дайындау жүзеге асады;
- Қазақ Алтайының бірқатар ескерткіштерін толық мұражайландыру жобалары дайындалады;
- әлемдік ғалымдардың қатусуымен халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция онлайн түрде өткізіледі;
- бағдарламаны жүзеге асыру барысында алынған ғылыми нәтижелер отандық ғылымдағы Қазақ Алтайының көне және ортағасырлық тарихына қатысты өзекті мәселелерін шешуге елеулі үлес қосады;
- бағдарламаны іске асыру қорытындыларын халықаралық деңгейде қорғау, БАҚ және әлеуметтік желілерде насихаттау жұмыс нәтижелерін тікелей пайдаланушылар: ғалымдар қоғамдастығы және қалың жұртшылық арасында таратуға ықпал ететін болады және еліміздің ғылыми беделіне оң әсер етеді;
- жоба бойынша зерттеу нәтижелері Алтай және Қазақстан тарихы, археологиясы, және мәдениеттануы бойынша ғылыми еңбектерді, жоғары оқу орындарының арнайы курстарын және мектеп оқулықтарын дайындау кезінде пайдаланылуы мүмкін, докторанттар мен магистранттар, ең алдымен бағдарлама қатысушылар диссертацияларын дайындау кезінде пайдаланатын болады;
- жобаны іске асыру нәтижелері оқушыларды, студенттерді, әскери оқу орындарының курсанттарын (ата-бабалар батырлығымен сабақтастық) және т.б. патриоттық тәрбиелеу үшін көмекші құрал ретінде қолданылады;
- зерттеу барысында алынған тарихи жәдігерлер ҚР мұражайларының қорлары мен экспозицияларын толықтырады, бұл мәдени мұраны сақтауға бағытталған ұлттық бағдарламалардың идеяларын қалың жұртшылық арасында насихаттауға және таратуға ықпал етеді;
- бағдарлама жаратылыстану мен гуманитарлық ғылымдардың тығыз ықпалдасуына ықпал ететін болады;
- зерттелген ескерткіштер ақылы экскурсиялық және туристік маршруттарға енгізіліп және бұл зерттеу нәтижелерін коммерцияландырудың бір мысалы болады;
- бағдарламаны іске асырудың оң әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-техникалық, мультипликативтік әсері жоғары дәрежеде болуы сөзсіз: өңірлік ғылыми кадрлар мен жергілікті халық үшін жаңа жұмыс орындары құрылатын болады, техника және т.б. жалдау және т.б. жүзеге асырылады және бұл ауыл округі экономикасының дамуына айтарлықтай үлес қосады және мемлекетке мультипликативтік қайтарымға әкеледі, жоба қызметкерлері пәнаралық сипаттағы жаңа дағдыларды меңгереді;
- бағдарламаны іске асыру елдің халықаралық сақынадағы жаратылыстану және гуманитарлық ғылымдар салаларындағы, мәдениет салаларындағы, бірінші кезекте адамзаттың заттай және заттай емес мәдени игілігін сақтау және репрезентациялау саласындағы беделінің өсуіне елеулі ықпал етеді.

«Берел» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығының ғылыми қызметкерлері 2025 жылдың 22-27 сәуірі аралығында ҚР ҒжЖБМ ҒК «AP23486716 – Алтай қазақтарының белгі жүйесі мен таңбалары» гранттық жобасы аясында, Алтайдан Түркияға қоныс аударған қазақтар арасында сақталған таңба-белгілерді анықтау мақсатында, Түркияның Ыстанбұл қаласына іссапарға барды.

Іссапар барысында Ыстанбұлдың қазақтар шоғырланған Зейтінбұрны ауданындағы Қазақ түркілері қорына (Kazak türkleri vakfı) барып жергілікті ақсақалдардан және Түркі әлемі зерттеулері қорының бас директоры, қазақтың керей руының тумасы Саадет Пынар Йылдырым (Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Genel Müdürü Saadet Pınar Yıldırım) ханымнан сұхбат алынды.

Музей қызметкерлері сондай-ақ, Қызмет қоры (Hizmet Vakfı), Түркі зерттеулері институты (İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü), Ридван Челикел атындағы археология музейі (İstanbul Üniversitesi Rıdvan Çelikel Arkeoloji Müzesi) мекемелеріне, Ыстанбұлдың қазақтар жерленген Ескі Козлу (Eski Kozlu Mezarlığı), Силиврикапы (Silivrikapı Mezarlığı), Гүнешлі (Güneşli Mezarlığı) зираттарына барып деректер жинастырып шықты. Іссапар нәтижесін ағымдағы жылы ҚР ҒЖБМ ҒЖБССҚК ұсынатын ғылыми басылымда жариялау жоспарланып отыр.

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
•  

AP23486716 Алтай қазақтарының белгі жүйесі мен таңбалары

Жоба жетекшісі::

Самашев Самат Қайроллаұлы (PhD)

ResearcherID JCO-7937-2023 

ORCID 0000-0003-3450-3629

Scopus Author ID 58089837200

 

Жоба Алтай қазақтарының таңба-белгілерін жан-жақты, пәнаралық зерттеуге бағытталған.

Жобаны жүргізу кезінде ғылыми-зерттеу тобы ШҚО археологиялық және этнографиялық экспедицияларының нәтижелеріне, сондай-ақ тарих ғылымының заманауи жетістіктеріне сүйенеді. Қазақстан, Ресей, Моңғолия және Қытай Алтайы аумағынан ХVIII ғ. басынан бергі таңба-белгілер мен нышандар салынған археологиялық ескерткіштерді іздестіру, сондай-ақ, осы аумақта өмір сүріп жатқан қазақтардың этнографиялық ортасында сақталған таңбаларды анықтау және құжаттау жұмыстарын жүргізеді. Таңба-белгілерді талдау мен ғылыми айналымға енгізу шараларын жүзеге асырады.

Далалық зерттеулермен қатар, бүгінге дейін жинақталған деректерді топтастыру, сондай-ақ ұлтымыздың тарихи-мәдени мұрасының ажырамас бөлігі болып саналатын таңба-белгілерді сақтау, танымал ету және насихаттау көзделіп отыр.

Зерттеулердің Берел мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейі қабырғасында жүргізілуі маңызды әрі тиімді, себебі Шығыс Қазақстанның Катонқарағай ауданында орналасқан бұл мекеме Ресей, Моңғолия, Қытай Алтайы қазақтары мекен еткен жерлерге іргелес жатқандықтан далалық эскпедициялар ұйымдастыруға өте қолайлы нүкте.

Жинақталған мәліметтерді жергілікті қазақтар арасында сақталған деректермен салыстыра отырып ғылыми айналымға енгізуге мүмкіндік беретін жер. Оның үстіне қызметкерлердің басым көпшілігі жергілікті тұрғындардан құралғандықтан, олар тікелей өз тарихын зерттеумен және насихаттаумен айналыса алады.

Алтай ежелден қазаққа атақоныс болған жер. Ғылымда «Алтай – түркі әлемінің алтын бесігі» деген тұрақты ұғым қалыптасқан. Бүгінде «Алтай өңірі» үлкен бір географиялық ұғым. Оған Шығыс Қазақстан облысы, Қытайдың Шыңжаң Алтай аймағы, Ресейдің Алтай шекара ауданы және Моңғолияның Қобда және Баян өлгей аймақтары кіреді.

Ғаламтордағы ашық дереккөздерге сәйкес, Алтай қазақтары өмір сүріп отырған аудандарында жергілікті халықтың, Ресейде 53,37%-ын, Моңғолияда 90%-ын, Қытайда 50,5%-ын, ал ШҚО-да 50-ын құрайды. Бұл көрсеткіш бізге Алтай қазақтарына тиесілі таңба-белгілерге қатысты деректердің негізгі бөлігі «сырт жақта» жатқандығын көрсетеді.

Бүгінде әлемде орын алып жатқан әртүрлі геоясаяси шиеленістердің бір ұшы Алтай қазақтарына да тиіп жатқандықтан олардың таңба-белгілерін жан-жақты, пәнаралық зерттеу мәселесі өте өзекті.

Мақсат: Ресей, Моңғолия, Қытай Алтайындағы және Анадолыға жер ауған жекелеген руларды қоса алғандағы Алтай қазақтарының бұрынғы және қолданыстағы таңба-белгілерін анықтау, құжаттау, зерттеу және ғылыми айналымға енгізу.

Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін мынадай міндеттер қойылып отыр:

- Алтай қазақтары мекен етіп жатқан аумақтардағы археологиялық ескерткіштердегі (ХV ғ. ортасынан бергі) таңба-белгілерді іздестіру, анықтау және ғылыми құжаттау;

- Алтай қазақтарының этнографиялық ортасында сақталған таңба-белгілерді іздестіру, анықтау және ғылыми құжаттау;

- табылған таңба-белгілерді этникалық сәйкестендіру, яғни қай рудың таңбасы екендігін анықтау;

- Алтай қазақтарының белгілер жүйесіндегі аймақтық ерекшеліктерді анықтау;

- таңбақолдану дәстүрінің тарихи сабақтастығын зерттеу;

- жекелеген (билік, меншік және т.б.) таңбалардың Алтай қазақтарының мәдениетіндегі өзектілігі мен қызметіне талдау жасау;

- зерттеу барысында алынған деректерді зертханалық және ғылыми-сараптамалық өңдеу;

- жинақталған материалдарды келешекте өңірдің археологиялық мұрасына арналған іргелі ғылыми еңбектер жасау мақсатында зерделеу;

- Алтай қазақтарының таңба-белгілерден тұратын тарихи-мәдени мұрасын сақтау, пайдалану және танымал етудің тетіктерін әзірлеу.

Тікелей нәтижелер:

- Алтай қазақтарының ен-таңбалары кешенді түрде зерттеліп, нәтижесі ғылыми айналымға енетін болады;

- Алтай қазақтарына тән ен-таңбалардың типологиясы жасалады;

- ен-таңбалардың осы өңірдің мәдениет факторын қалыптастыруға қалай ықпал еткендігі анықталады;

- қарастырылып отырған әлеуметтік-мәдени кеңістікте таңба-белгілердің пайда болуының алғышарттары, қалыптасу барысы, сақталу және түрлену үдерістері талданады;

- анықталған таңба-белгілерді талдау және жүйелеу арқылы Алтай қазақтарының әлеуметтік-мәдени құндылықтары және этникалық мәдениеті зерделенеді;

- осы ен-таңбалардың әлемдік таңбақолдану картасынан алатын орыны (мәдени-хронологиялық тұрғыдан) белгіленеді;

- Алтай қазақтарының таңба-белгілерін зерттеу арқылы, қарастырылып отырған кезеңдегі мәдени-тарихи үдерістердің теориялық жаңғыртпасы жасалады;

- Алтай қазақтарының таңбалы ескерткіштерінің электрондық деректер базасы жасалады, осы ескерткіштерді зерттеу әдістері қалыптастырылады;

- жобаның аралық нәтижесі бойынша ғылыми семинар ұйымдастырылады;

- ғылыми-көпшілік фильм түсірілетін болады.

Түпкілікті нәтижелер:

- Web of Science базасының Social Science Citation Index немесе Arts and Humanities Citation Index және (немесе) Scopus базасындағы CiteScore бойынша 35 процентильге ие рецензияланатын ғылыми басылымда кемінде 2 мақала немесе шолу жарияланады;

- ҒЖБССҚК ұсынған рецензияланатын шетелдік және (немесе) отандық басылымда кемінде 4 мақала жарияланады;

- «Берел» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы қабырғасында «Таңбалы Алтай: бұрыны мен бүгіні» тақырыбында 1 ғылыми семинар өткізіледі;

- Қазақстан, Ресей, Моңғолия және Қытай аумақтарында этноархеологиялық және этнографиялық экспедициялар ұйымдастырылып, нәтижесінде таңба-белгілер іздестіріліп, ғылыми құжаттама жасалады;

- алынған ғылыми нәтижелерге авторлық куәліктер алынуы мүмкін;

- тарихи-мәдени ескерткіштердің электрондық деректер базасы жасалады;

- ғылыми деректер музейдің ғылыми құжаттамаларын құрастыру барысында қолданылады;

- ғылыми-көпшілік фильм түсіріледі.

Ғылыми әсері:

- ұсынылып отырған жоба Қазақстан таңбатануының ең әлсіз тұсын қамтиды және маңызды ғылыми, көрме, музейлік қызметке пайдалану мүмкіндігіне ие.

Әлеуметтік-экономикалық әсері:

- өңірде жаңа жұмыс орындары ашылады, кәсіпкерлікке серпін беріледі, туризм арқылы Катонқарағай ауданының экономикалық дамуына ықпал жасалады.

Тұтынушылар:

Алынған нәтижелердің мақсатты тұтынушылары - ғылыми қауымдастық, білім, музей және туризм саласының өкілдері; нәтижелер БАҚ пен интернет арқылы таратылады.